Narrated Zaid b. Thabit: The Prophet (ﷺ) gave license for the sale of 'araya for dried dates and fresh dates.

(3362) Zeyd b. Sâbit'in oğlu Hârice'nin , babasından rivayet ettiğine göre;

E1371

Rasûlullah (s. a), taze ve kuru hurma karşılığında, ariyye yoluyla yapılan

£1381

alışverişe ruhsat verdi.
Açıklama

Arâyâ; ariyye kelimesinin çoğuludur. Ariyye; sözlükte, "atiyye, ihsan" manasınadır.
Arayanın ıstılahî tarifinde ulemadan farklı görüşler nakledilmiştir. İmam Buharı
Sahih'inde müstakil bir babı arayanın tefsirine tahsis etmiş ve yedi ayrı zattan nakilde
bulunmuştur.

Buharî'nin kitabına aldığı ilk görüş İmam Mâlik'ten nakledilmiştir: "Arâyâ, bir
kimsenin hurma ağacını bir başkasına ariyet olarak verip, sonra da o şahsın bahçesine
girmesinden rahatsız olduğu için, verdiği ağacın hurmasını tahmin ederek o kadar
hurma karşılığında satın almasıdır."

Yine Buharî'nin Sahih'inde bu tarife benzer bir tarif İbn Ömer'den de nakledilmiştir,
Buharî'deki bir başka tarif ise şu şekildedir: "Fakirlere ağacında hurma hibe edilir.
Fakat onlar bu hurmaların olmasını bekleyemezler ve mevcut hurmalar karşılığında
bunu satarlar. İşte arâyâ budur."

İmam Nevevî'nin arâyâyı izahı da buna benzemektedir. Nevevî şöyle der:
"Arâyâ; tahmini kuvvetli birinin, ağaçlar üzerindeki hurmayı tahmin edip, meselâ bu

£1391

kuruduğu zaman üç vesk gelir demesi ve sahibinin bu ağaçtaki hurmayı bir
başkasına üç vesk hurma karşılığı satması, satanın hurma ağacını alanın da mevcut
hurmayı teslim etmeleridir."

Ebû Dâvûd, Sünen'inde arâyâ ile ilgili olarak iki tasavvur nakletmektedir. Bunlar
3365, 3366 numarada gelecektir. Tekrara meydan vermemek için-biz o tasavvurları
burada aynen aktarmak istemiyoruz. Yalnız bunlardan ikisinde de, arâyâda bir hibe ya
da ariyet söz konusudur. Yani kişinin; kendisine hibe yoluyla verilen ağacmdaki
hurmayı toplamadan, tahminî olarak hazır hurma karşılığında satmasıdır.
Hattâbî bu hadisi şerhederken arâyâ ile ilgili olarak önce 3366 numarada gelecek olan
İbn İshak'm tarifini, sonra da İmam Şafiî'nin bir rivayetini verir. İmam Şafiî'nin Zeyd
b. Sabit veya bir başkasından arâyâyı tefsir eden nakli şu şekildedir:
Ensar'dan bazı ihtiyaç sahibi kişiler Rasûlullah (s.a)'e gelip; pazara taze hurma
geldiğini, ancak ellerinde bunu alıp yiyecek para olmadığını ama ihtiyaçlarından arta
kalan kuru hurma bulunduğunu söylemişler, bunun üzerine kendilerine, ellerindeki
hurmaları tahmin ederek arâyâ yolu ile taze hurma satın almalarına ruhsat verilmiştir.
Buraya kadar aldığımız nakillerden şu iki sonucu çıkarabiliriz:

1- Arâyâ: Bir kimsenin, sahip oluduğu veya kendisine iâreten verilen bir ağacın
dalındaki hurmayı tahmin ettirerek o kadar kuru hurma karşılığında bir başkasına
satmasıdır. Şâfıîler, arâyâyı böyle izah ederler,



2- Bir kimsenin bahçesindeki bir veya daha fazla ağacın hurmasını bir başkasına hibe
ettikten sonra, verdiği adamın bahçesine girmesini istemeyerek, ağacın üstündeki
hurmayı tahmin edip, o kadar hurmayı karşıdakine vererek ağacı tekrar almasıdır. Bu
Hanefi ve Mâlikîlerin arâyâ anlayışıdır.

Görüldüğü gibi önceki tasavvur, bundan önce geçen babda tefsir edilen müzâbeneye
benzemektedir. Hattâbî buna işaretle şöyle der: "Bütün bu ve-cihlerden ibaret olan
arâyâ; müzâbenenin nehyinden istisna edilmiştir. Mü-zâbene; taze hurmayı kuru
hurma karşılığında satmaktır. Nitekim hadiste; "arâyâ alışverişine ruhsat verdi"
denilmektedir. Ruhsat, ancak yasaktan sonra sözkonusudur." Hattâbî daha sonra,
haram olan müzâbenenin dalından koparılmış olan taze hurmayı, kuru hurma
karşılığında satmak, caiz olan arâyânm ise ağaçtaki hurmayı tahminî olarak muayyen
mikdar hurma karşılığında satmak olduğunu söyler. Hattâbî'nin belirttiğine göre;
Mâlik, Evzaî, Şafiî, Ahmed b. Hanbel, İshak b. Râhûyeh ve Ebû Ubeyd bu görüştedir.
Yani bunlara göre arâyâ; yasak olan müzâbeneden istisna edilmiş bir akit-tir. Hattâbî;
Sehl b. Ebî Hasme'den rivayet edilen ve bundan sonra gelecek olan şu haberi de
görüşüne destek olarak zikretmiştir:

"Rasûlullah (s. a), hurmayı hurma karşılığında satmayı nehyetmiş, ariy-yeye ise ruhsat
vermiştir. O, daldaki hurmanın tahmin edilerek, o kadar hurma karşılığında satılıp,
sahibinin taze olarak yemesidir."

Hattâbî'nin bu rivayeti görüşüne delil sayması; müstesna (istisna edi-Ien)nm, mütesna
minh (kendisinden istisna edilen)in cinsinden olması keyfiyetidir. Hattâbî der ki:
"Ruhsat, mahzuru ortadan kaldırır. Burada mahzur, nehyedilen alışveriştir. Eğer
mesele Hanefîlerin te'vil ettikleri gibi hibe olsaydı, o zaman hadisteki "tahminî olarak"
ve "ruhsat verdi" sözlerinin hiçbir değeri olmazdı. Üstelik kişinin kendi malını
kendisinin satın almasının manası yok. Çünkü hibede kabz şarttır. Kabz olmadan mülk
hibe edenin elinden çıkmaz..."

Yine Hattâbî, diğer bazı hadis kitaplarındaki; "Rasûlullah (s.a), muhâkale ve
müzâbeneden nehyetti, arâyâya ruhsat verdi" manasmdaki rivayeti de taraftarı olduğu
görüşe delil sayar.

Bu görüş sahiplerinin bir kısmı, arâyâyı sadece beş veskte, bir kısmı daha fazlasında
da caiz olduğunu söylerler. Bu görüşlere 3364 nolu hadis izah edilirken tekrar
dönülecektir.

Hanefîlere göre arâyâ caizdir. Ancak, yukarıda da belirttiğimiz gibi Hanefîlerin arâyâ
anlayışı diğerlerinden farklıdır. Diğer âlimlerin anladığı manadaki arâyâ Hanefîlere
göre caiz değildir. Çünkü bu müzâbenedir, müzâ-beneyi de Rasûlullah menetmiştir.
Hanefîlerin, tasavvur edip caiz gördükleri arâyâ bir alışveriş değil, te-berrudur. Çünkü
ağaçtaki meyveyi ariyet olarak alan kişi meyveyi kabzetmediği için henüz ona malik
olmamıştır. Dolayısıyla ağaç sahibi, hurmanın da sahibi olmaya devam etmektedir. O
halde o zatın, ağaçtaki hurmayı tahmin edip, o kadar hurmayı ariyet verdiği kişiye
vermesi, o hurmayı hibe etmesidir. Ağaçtaki hurma karşılığında satmış olmaz.
Yukarıda Hattâbî'nin; İmam Mâlik'in Şâfıîlerle aynı görüşte olduğunu söylediğini
kaydetmiştik. Bu birlik, arâyâyı müzâbeneden istisna olarak caiz görme yönündendir.
Arâyâyı tasvir bakımından değildir. Çünkü arâyâ, Bidâyetii'l-Müctehid'deki ifadeye
göre; Mâlikîler açısından aynen Hanefîlerin izahı gibidir. Nitekim Buharî'nin İmam
Mâlik'ten naklettiği izah da bu şekildedir.
Toparlarsak şöyle bir sonuç elde edebiliriz:

Şâfrîlere göre; Hz. Peygamber'in ruhsat verdiği arâyâ, ağaçtaki beş vesk kadar veya



daha az bir hurmayı tahmin edip o kadar bir hurma karşılığında herhangi bir kişiye
satmaktır.

Hanefî ve Mâlikîlere göre ise; bahçesindeki ağacın hurmasmı.başkasma hibe eden
kişinin, o hurmayı tahmin edip kendisine alıkoyması ve hibe ettiği kişiye o kadar kuru
hurma vermesidir.

Ahmed b. Hanbel ise, âriyyenin hibe olduğu konusunda Hanefî ve Mâlikîlerle
beraberdir. Fakat, kendisine hibe edilen kişinin meyveyi hibe edenden başkasına
satabileceği konusunda da Şâfıîlerle beraberdir.

İmam Nevevî, arayanın hem zengin hem de fakirler için ve sadece taze üzümde caiz
olduğunu söyler. İmam Mâlike göre, kurutulabilen tüm meyvelerde arâyâ caizdir.
£140]